ks.prof. Jan Kanty Pytel: 1. Z psalmicznego dziedzictwa Izraela. 2. Poetyka Psalmów. 3. Literacki strój Psalmów.

ks.prof. Jan Kanty Pytel: 1. Z psalmicznego dziedzictwa Izraela. 2. Poetyka Psalmów. 3. Literacki strój Psalmów.

Chrystus – śpiewak psalmów
1. Z psalmicznego dziedzictwa Izraela.
Biblista i czytelnik psalmów kreśli granice w nazwie Izrael. Nie myśli o dzisiejszej nazwie Izrael, która określa jego polityczną niezawisłość i ziemię, która była świętą ojczyzną Jezusa ziemskiego. Sięga do dalekiej przeszłości, kiedy patriarcha Jakub w zmaganiu z nieznajomym Mocarzem otrzymuje nowe imię: Izrael – ten, który „walczy z Bogiem”, zmaga się z Nim, by zatrzymać go dla siebie i wszystkich pokoleń. Z Jakuba – Izraela popłyną one jak rzeka do brzegu wieczności.

To właśnie ten Izrael oświecony i pouczony przez Ducha Prawdy „stworzył” Psałterz. Nazwa Psałterz wywodzi się od łacińskiego czasownika psallo – uderzam w struny, gram na instrumencie strunowym i przy tym śpiewam. Izrael w Psałterzu śpiewa pieśni na chwałę Boga, wysławia Go za wielorakie dobra i zapowiada, i obiecuje przyszłe dzieła zbawcze. Język hebrajski zbiór psalmów nazywa tehillach – oddychanie. Psalmy są zatem rzeczywiście oddechem Izraela Obietnicy i Izraela Spełnienia. Człowiek oddycha i dlatego żyje. Izrael żyje bo oddycha. Żyje, bo modli się i śpiewa psalmy.

Chrystus, który był obiecanym Potomkiem (por. Rdz 12,7; Ga 3,16) z Izraela co do ciała też „oddychał” psalmami. Jego życie przepełniało wielkie oddychanie modlitwami psalmicznymi (por. Mt 22,4; 21,16; 21,42; 27,46; Łk 23,46; 24,26; J 10,34; 15,25; 13,18), stąd też Hieronim (+420) nazwał Go – „Cantator Psalmorum”.

Hieronim został wyróżniony przez Kościół, bo otrzymał tytuł „Doctor Maximus” (Doktor Wielki). Tłumaczył on trzykrotnie psalmy. Pierwszy przekład przekazał dla Kościoła w Rzymie (Psalterium Romanum), drugi Psalterium Gallicanum (dla Galii), trzeci, najlepszy Psalterium Hebraicum (nie został upowszechniony). Przekład łaciński psalmów włączył do Wulgaty (Vulgata – rozpowszechnione, domyślnie – versja – przekład. Wulgata (i zawarty w niej Psałterz) przetrwała do Soboru Watykańskiego II (1964 r.).

Z jego łacińskiego tłumaczenia Psałterza przekładu na język polski dokonał Jan Kochanowski (+1584). Przekład ten tchnie majestatem treści i bogactwem polszczyzny. Lud Boży w Polsce śpiewał psalmy w pełnej uroku melodii napisanej przez Mikołaja Gomółkę z Szamotuł (+1591). Zachwyt nad przekładem Jana Kochanowskiego wypowiada poetka, żarliwa katoliczka, wnuczka rabina: „Cudem w naszej kulturze jest psałterz przekładania Jana Kochanowskiego. Kochanowski umiał oddać po polsku koloryt językowy, rozmaitość tonów, energię frazy. Psałterz jego traktowany jest jako parafraza. Ale jeśli wczytać się dobrze, odnajduje się tu wierność oryginałowi nie w dosłownej warstwie, ale tej głębokiej, ważniejszej.

Jest to wierność ducha, nie samej litery. Nie wierzcie, kiedy mówią, że Kochanowski nie jest wierny. Dla mnie wielką radością jest zawsze myśl, że u podstaw poezji polskiej leżą Psalmy Dawidowe Kochanowskiego. Nikt i nic nam ich nie odbierze. Tutaj, w Psałterzu Kochanowskiego przygotowują się i „cukrują” wszystkie dźwięki, rytmy i muzyki polskiego wiersza w ogóle na wiele wieków naprzód (Na progu słowa).

Dzisiaj w Liturgii obowiązuje Psałterz oparty o tekst hebrajski. Tłumaczenie z tekstu hebrajskiego przygotował benedyktyn Placyd Galiński, a w formę poetycką ujął go znakomity poeta Marek Skwarnicki z Krakowa.

Teologiczną głębię i piękno psalmów dostrzegali dwaj geniusze z początków Kościoła Orygenes (+254), człowiek z „płomienia i ognia”. On to kiedy czytał Pismo Święte w tym też psalmy i wczuwał się w synkatabazę Syna Bożego (nachylenie Boga ku ludziom) popadał w ekstazę.

Drugi geniusz, Augustyn (+430) opisał swoją miłość do Psałterza w sławnych Confessiones - wielokrotnie płakał na wspomnienie psalmów śpiewanych w mediolańskiej katedrze (por. Wyznania, X,33). Psalmy Dawida go urzekały: „Jakże do Ciebie wołałem Boże, Boże mój, gdy czytałem Psalmy Dawida, hymny wiary, pieśni pobożności, w których nie ma miejsca dla ducha pychy. Jakże do Ciebie wołałem psalmami i jak się od nich zapalałem miłością do Ciebie, jakże pragnąłem je na cały świat rozgłosić. A przecież one już we wszystkich krajach rozbrzmiewają i nikt się nie może osłonić przed Twoim żarem (Wyznania IX,8). Już od dawna wzdychałem za Tobą, a oto Tobą oddychałem” (Wyznania IX,7).

Psałterz jest niezwykłym fenomenem teologicznym i literackim wszystkich czasów. Stale jawi się jako „dowód osobisty” Izraela i „dowód tożsamości religijnej” i „dowód wierności” Bożemu wezwaniu. Zdolny pallotyn Józef Sadzik z Paryża przyrównał Psałterz do egipskich piramid na Wschodzie i katedr gotyckich na Zachodzie. Zaznaczył, że piramidy nie są przejawem okrucieństwa i krwawej roboty niewolników, albo pychy faraonów, lecz specyficzny krzyk za nieśmiertelnością, a gotyckie katedry na Zachodzie to jakby modlitewnie złożone, uduchowione ku niebiosom wyciągnięte ręce. Faktycznie starczy wspomnieć katedry Notre Dame w Paryżu, w Amiens, w Angers, w Chartres i w Reims. Modlitwę Chrystusa – śpiewaka psalmów, przedłużają Benedyktyni, Cystersi, Kartuzi, Premonstratensi, Kameduli, Trapiści, Karmelici, zakonnicy ze zgromadzeń zakonnych i siostry zakonne, biskupi, kapłani i diakoni, i niezliczone zastępy osób konsekrowanych na całym świecie. Do nich dołączają świeccy oranci z ust których wznosi się do Żyjącego pieśń chwały z Psałterza.

2. Poetyka Psalmów.

Hebrajska poezja, szczególnie psalmiczna jest bardzo bogata, trzeba więc spojrzeć na jej prawidła. Prawidła te dadzą czytelnikowi klucz do zrozumienia treści i zachwytu nad poetyką, która przywdziewa psalmy w strój świąteczny. Co więcej, poznanie poetyki psalmów pozwala w poprawny sposób dostrzec ich gatunki literackie.

Z poetyką psalmów wiąże się w sposób istotny paralelizm. Ta grecka nazwa pochodzi z dwóch terminów para – obok i laleo – mówię. Jest to zestawienie i porównanie równoległych wersetów. Wersety te są ze sobą powiązane treściowo. Każdy werset dzieli się na człony (stychy). Paralelizm, czyli powiązanie członów i stosowanie ich w psalmach może mieć sens synonimiczny, antytetyczny, syntetyczny i klimaktyczny (nazwa od greckiego terminu klimaks – drabina). Jest to bogata forma paralelizmu, który zwie się też drabinowym lub schodowym.
Paralelizm synonimiczny zachodzi wtedy, gdy drugi (i trzeci) wyraźnie lub domyślnie człon powtarza treść członu pierwszego:
Cóż ci jest morze, że uciekasz?
Czemu Jordanie, bieg swój odwracasz (Ps 114,5).
Paralelizm antytetyczny (antyteza – przeciwstawienie) jest wówczas, kiedy drugi człon jest przeciwstawieniem, antytezą członu pierwszego:
„Ciężko mnie Pan ukarał,
ale na śmierć mnie nie wydał”.
Paralelizm syntetyczny charakteryzuje się tym, że człon drugi wersetu dopowiada nową treść, która potwierdza treść członu pierwszego. Jest tutaj treściowa kontynuacja, która na inny sposób wyraża w członie drugim treść członu pierwszego:
„Wołałem swym głosem do Pana,
On odpowiada ze świętej swej góry” (Ps 3,5).
„Podniosę Kielich Zbawienia
i wezwę Imienia Pańskiego” (Ps 116,13).
Paralelizm klimaktyczny (drabinowy, schodowy) rozwija przez dodanie i powtórzenie wyrazu początkowego lub końcowego człon pierwszy. W ten sposób słowa powtarzane ubogacają i wzmacniają werset początkowy. Paralelizm klimaktyczny znamionuje się tym, że treść podstawowego wersetu „idzie” jakby po schodach (drabinie) do góry, coraz wyżej.
„Śpiewajcie Panu pieśń nową,
Śpiewajcie Panu, wszystkie krainy!
Śpiewajcie Panu, błogosławcie Jego imię,
Z dnia na dzień głoście Jego zbawienie” (Ps 96,1).

Dalszą zasadnicza cechą poezji hebrajskiej jest rytmika. Ta rytmika nie jest podobna do greckiej, która zamykała się w „trymetrze” (trójmetrze), tetrometrze (czterometrze), pentametrze (pięciometrze) i hexametrze (szesciometrze). Współcześni znawcy poezji psalmicznej reprezentują opinię, że rytm tutaj nie polega na mierze sylab, lecz na liczbie zgłosek akcentowanych niezależnie od liczby zgłosek nieakcentowanych (Stanisław Łach).

Poza tym w poezji hebrajskiej, oczywiście i w psalmach bardzo ważna jest struktura (budowa stroficzna). Strofa jest pojęciem metrycznym (metrum – miara wiersza w poezji) i zachodzi tam gdzie powtarzają się treściowo lub metrycznie dwa lub więcej wersetów pod względem treściowym lub metrycznym (Otto Eisfeld).

3. Literacki strój Psalmów.

Biblistyka dostrzega różne gatunki literackie psalmów. Gatunek literacki to sposób wyrażenia myśli na piśmie stosownie do okoliczności czasu i miejsca. Oranci psalmiczni bez trudności rozeznają te gatunki w czasie uważnego czytania psalmów.
a) Psalmy błagalne.
Te psalmy pokazują jak błagalnicy wznoszą do Boga ręce o ratunek, bo stają na przełęczy śmierci, przeżywają grozę wojny, widmo zarazy, poczucie zagrożenia, ciężar winy. Ten gatunek literacki skupia najwięcej psalmów (58).Należą do niego psalmy: 3,5,6,7,11,13,16,17,22,23,25,26,27,28,31,35,38,39,41,42,43,44,51,54-62,64,69,70, 71,74,77,79,80,82,83,85,86,88,90,102,108,109,120,125,130,131,137,140-143.
b) Psalmy dziękczynne.
Psalmy dziękczynne mają zakorzenienie w liturgii a zatem powiązane są ze świątynią do której przychodzą ludzie i za pośrednictwem kapłanów składają dary za otrzymane dobra. Na dzień dziękczynienia pobożni Izraelici często wybierali Święto Namiotów, kiedy śpiewacy dobywali z instrumentów muzycznych radosne tony, które odpowiadały ich duchowej intencji. Specyficznie pięknym przykładem dziękczynienia jest Ps 107. Przed obliczem Pana stają z pieśnią dziękczynienia podróżnicy, uwolnieni więźniowie, uzdrowieni chorzy i ocaleni z morskiego sztormu marynarze. Różne były powody dziękczynienia, na co wskazuje treść Psalmu 18. Do grupy psalmów dziękczynnych należą: 4,9,18,30,32,34,40,65-067,92,107,116,118,124,129,138.
c) Psalmy pochwalne.
Psałterz ma 21 psalmów pochwalnych: 8,19,29,32,68,100,103,104,111,113-115,117,135,136,145-150. Dominantę tych psalmów stanowi bezinteresowny śpiew hymnu chwały kierowanego bezpośrednio do Boga.
Psalmy pochwalne miały ważne znaczenie, bo wiązały się z liturgią. A ta była „pamięcią ludu” o Świętej Historii, o wielkich dziełach Boga w przeszłości, o budowaniu świadomości ludu wybranego i Ludu Przymierza. Psalmy pochwalne śpiewane były na dwa chóry. Chór pierwszy wychwalał „magnalia Dei” (wielkie dzieła Boga), drugi odpowiadał jakby w litanii Amen (tak niech się stanie), Alleluja (chwalcie Pana) lub aklamację (zawołanie, potwierdzenie) „na wieki Jego łaska”. Obu chórom towarzyszyły gesty obu rąk, głębokie skłony lub prostracja (skłon na twarz do ziemi).
d) Psalmy królewskie.
Nazwa psalmów pochodzi stąd, że ich bohaterem był król, wybrany, uprzywilejowany reprezentant Boga, powołany do urzeczywistniania Jego planów. Sitz im Leben(środowisko życiowe) tych psalmów stanowił dwór „królewski”, dzień wstępowania na tron, uroczyste zawarcia małżeństwa, modlitwa na czas wojny, radosne śpiewy za odniesione zwycięstwa króla. Jest 10 psalmów królewskich do których należą: 2,10,21,45,72,89,101,110,132,144. Najważniejsze wśród psalmów królewskich są psalmy mesjańskie, które często są cytowane w Nowym Testamencie.
e) Psalmy Syjonu.
Psalmy Syjonu opiewają Syjon, miejsce wybrane przez Boga, religijny „gwarant” stabilności Izraela. Takie było w narodzie izraelskim przekonanie, a zwalczał je prorok „tragizmu narodowego” Jeremiasz (Jer 7,4-7). Spełniły się zapowiedzi proroka o upadku Jerozolimy (i Syjonu). Stało się to wtedy gdy król babiloński Nabuchodonozor zagarnął „świętości” Izraela. Zburzył świątynię Salomona zwaną Pierwszą, po której na nowo odbudowana otrzymała nazwę Drugiej świątyni (odnowiona i przyozdobiona świątynia przez Heroda Wielkiego też zwała się Drugą. Zburzenie tej Drugiej świątyni zapowiadał Jezus, który był całkowicie nową i niezniszczalną świątynią, założycielem świątyni – Kościoła, Królestwa bez końca. W ten sposób spełniły się nadzieje mesjańskie.
Jest 7 psalmów Syjonu: 24,46,48,76,84,87,123. Przepiękne w treści i celebracji liturgicznej jest psalm 24 związany historycznie z ceremonią przeniesienia Arki do Jerozolimy za panowania króla Dawida.
f) Psalmy różne.
- Mądrościowe. Te psalmy są historycznym echem nurtu mądrościowego w Izraelu. Ten nurt mądrościowy „balansował” na pograniczu poglądów Hioba i Koheleta. Chodziło tu o wielkie i trudne problemy: cierpienia, zasługi i nagrody. Jest 19 psalmów mądrościowych: 1,9,12,14,15,17,36,37,49,52,53,73,91,94,112,119,127,128,139.
- Psalmy deuteronomiczne. Nazwa psalmu pochodzi od greckich słów deuteros – drugi i nomos – prawo. Psalmy te podejmują teologię wierności Prawu, wracają do Prawa „pierwszego” zapisanego w Księdze Powtórzonego Prawa. Teologia wierności Prawu zamyka się w psalmach: 5,78,81,85,105,107. Psalmy te są faktycznie w swej treści poetyckim komentarzem do Księgi Powtórzonego Prawa.
- Psalmy modlitwy. Do tej grupy psalmów należą: 121,123,126,133,134. Noszą one też miano „psalmy wstępowania” lub „psalmy gradualne” od terminu łacińskiego gradus – stopień. Pielgrzymi bowiem wstępowali do świątyni po stopniach. W tych pięknych psalmach gradualnych pobrzmiewa wiara w odczuwalną opiekę Boga oraz radość wyjścia z ziemi wygnania.
g) Psalmy akrostychiczne.
Nazwa psalmów pochodzi od słów greckich: akros – najwyższy i stychos – stych (wiersz). Psalmy te mają specjalną kompozycję. Zaczynają się od pierwszej litery alfabetu hebrajskiego Alef i wznoszą się do ostatniej najwyższej litery Taw. Są to zatem psalmy o budowie alfabetycznej. Mieszczą się one w już wymienionych psalmach, zawierają przeto różnorodne przesłanie teologiczne. Do psalmów akrostychicznych należą: 9,10,25,39,111,112,145.
Poza psalmami akrostychicznymi – alfabetycznymi znana jest w biblistyce figura akrostychiczna. Jest to jedno słowo, w którym każda litera jest jednym wyrazem. Taką sławną formą akrostychiczną jest słowo Ihthys – Ryba. Poszczególne litery zawierają sens:
ΙΗΣΟΥΣ (Iēsoûs) – Jezus
ΧΡΙΣΤΟΣ (Christós) – Chrystus
ΘΕΟΥ (Theoû) – Boga
ΥΙΟΣ (Hyiós) – Syn
ΣΩΤΗΡ (Sōtér) – Zbawiciel

Ten akrostych został przejęty z 3 Księgi – Sybilli, znakiem ryby pieczętowali się pierwsi chrześcijanie, o czym mowa w Quo vadis Henryka Sienkiewicza, znak ten też stosowany jest jako symbol rozpoznawczy wierzących i umieszcza się go na pojazdach mechanicznych.

Do wierzących, a szczególnie ludzi modlitwy wolno kierować słowa z Confessiones Augustyna, które słyszał z ust dzieci rzucających kostkę „Tolle et lege”! Bierz i czytaj.

Do tego zaproszenia wypada dodać ponownie słowa Anny Kamieńskiej: „Jest to tak potężna poezja, że prześwituje nawet przez ciężkie sprozaizowane formy przekładu.

Tu poezja unosi się ponad literaturą. Może najtrafniej i najzwięźlej ujął to poeta polskiego renesansu Mikołaj Sęp Szarzyński zwracając się do króla Dawida:
„Królu szlachetny, poeto bezrowny,
Którego lutnia i głos balsamowny
Nie zginie z laty i nie chybia celu
Sam jeden z wielu, bo Pana śpiewa… (Pieśń III, O Wielmożności Bożej), zob. Anna Kamieńska, Na progu słowa).

Oprac.:

ks.prof. Jan Kanty Pytel